Εξελικτικά ταξίδια με κομίκ: πώς δύο γάτες βοηθούν μαθητές να κατανοήσουν την εξέλιξη

Μελέτη παρουσιάζει τον σχεδιασμό, την τάξη-δοκιμή και την ανάλυση ενός εικονογραφημένου κόμικ για τη διδασκαλία της εξέλιξης σε μαθητές/μαθήτριες δημοτικού, φωτίζοντας όμως γενικότερες αρχές μάθησης που αφορούν και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το κόμικ Cats on the Run – A Dizzying Evolutionary Journey αφηγείται μια περιπέτεια δύο σπιτικών γατιών που ταξιδεύουν σε χώρο και χρόνο, συναντώντας εξαφανισμένα και σύγχρονα αιλουροειδή ώστε να αναδειχθούν οι έννοιες μεταβολής, φυσικής επιλογής, κληρονομικότητας και εξελικτικών μοτίβων χωρίς να «φορτώνεται» το κείμενο με ορολογία. Θεωρητικά, η μελέτη στηρίζεται στη νοηματοδότηση (meaning-making) ως διαδικασία όπου οι μαθητές/μαθήτριες αλληλεπιδρούν με υλικά, άτομα και εμπειρίες για να κατασκευάσουν κατανόηση, με έμφαση στην πολυτροπικότητα (συνδυασμός εικόνων, κειμένου, ρυθμού σελίδων, κ.λπ.). Ο σχεδιασμός ισορρόπησε ανάμεσα στην «ψυχαγωγική» αφήγηση και τη στέρεη επιστημονική βάση· οι όροι τύπου “επιλογή/ποικιλότητα” δεν εμφανίζονται ρητά, αλλά αναπαρίστανται σκηνοθετικά στο φόντο, υποστηρίζοντας συζήτηση στην τάξη. Το στοιχείο της «βαθιάς φαντασίας» (πύλες/ταξίδια στον χρόνο) αξιοποιείται συνειδητά, γιατί έρευνες δείχνουν ότι μπορεί να διευκολύνει την κατανόηση εννοιών όπως το «βαθύς χρόνος» όταν χρησιμοποιείται προσεκτικά. Παράλληλα δημιουργήθηκε οδηγός εκπαιδευτικού και συνοδευτικά υλικά με δραστηριότητες (π.χ. δενδρογράμματα, Venn διαγράμματα για τη μεταβολή), ώστε να στηριχθεί ο διδακτικός σχεδιασμός. Συνολικά, η εργασία θέτει το ερώτημα «ποια στοιχεία ενός κόμικ βοηθούν πραγματικά τη μάθηση επιστήμης;» και όχι απλώς «αν μαθαίνουν τα παιδιά από ένα κόμικ». [Aringer, J., Wallner, L. & Berglund, A. Students learning about evolution through a comic book. Evo Edu Outreach 18, 8 (2025). https://doi.org/10.1186/s12052-025-00223-6]

Η πιλοτική εφαρμογή πραγματοποιήθηκε σε 10 σχολεία της Σουηδίας με 159 μαθητές/μαθήτριες των τάξεων 4–6· οι εκπαιδευτικοί δούλεψαν το πλήρες κόμικ, συχνά σε δύο μαθήματα, και αρκετοί χρησιμοποίησαν δραστηριότητες από τον οδηγό (Venn για μεταβολή, άσκηση οικογενειακού δέντρου γατών, βίντεο για την ανθρώπινη εξέλιξη). Οι σχολικές μονάδες επελέγησαν ώστε να υπάρχει γεωγραφική/κοινωνική ποικιλότητα, ενώ δεν δόθηκαν αυστηρές οδηγίες υλοποίησης για να καταγραφούν αυθεντικές παιδαγωγικές χρήσεις του υλικού. Μετά την ενότητα, συμπληρώθηκε ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο με κλίμακες απόλαυσης/κατανόησης και πέντε ανοιχτές ερωτήσεις· η ανάλυση επικεντρώθηκε στη μία ερώτηση: «Περιέγραψε κάτι που έμαθες δουλεύοντας με το κόμικ». Η μεθοδολογία ήταν αντανακλαστική θεματική ανάλυση σε επίπεδο «δήλωσης»· από 159 απαντήσεις προέκυψαν 214 αποσπάσματα που κωδικοποιήθηκαν επαγωγικά σε 24 κώδικες και στη συνέχεια ομαδοποιήθηκαν σε 7 θέματα (Variation, Selection, Heredity, Evolutionary patterns/Adaptations, Phylogenetic trees, Evolution as a concept, Knowledge about cats). Επιπλέον, οι συγγραφείς κατέγραψαν αν οι αναφορές των παιδιών ήταν ρητές (π.χ. «το είπαν στο κόμικ») ή σιωπηρές (γενική αναφορά χωρίς ευθεία επίκληση σκηνής). Το πλαίσιο δεοντολογίας περιελάμβανε ανωνυμία και ενημερωμένη συναίνεση.

Στα συγκεντρωτικά αποτελέσματα, η πλειονότητα των δηλώσεων των παιδιών τοποθετήθηκε σε ένα από τα «στοχευμένα» εξελικτικά θέματα ή στο «Δέντρο συγγένειας» και στο «Η εξέλιξη ως έννοια», άρα οι περισσότεροι/ες ανέφεραν ότι έμαθαν κάτι σχετικό με την εξέλιξη από τη δουλειά με το κόμικ. Διαπιστώθηκαν διαβαθμίσεις ανά τάξη: οι/οι τεταρτοετείς τόνισαν γνώσεις για γάτες και δενδρογράμματα, οι/οι πεμπταετείς κατέγραψαν περισσότερο μοτίβα προσαρμογών και μεταβολή, ενώ οι/οι εκταετείς αναφέρθηκαν συχνότερα σε μοτίβα προσαρμογών, «εξέλιξη ως έννοια» και επιλογή. Σημαντική ήταν η συχνή αναφορά στον όρο «εξαφάνιση» (extinction), που στο ίδιο το κόμικ χρησιμοποιείται για να σκιαγραφηθούν πτυχές της επιλογής (μέσω θανάτου/σπανιότητας πόρων) που τα παιδιά κατανοούν πιο εύκολα από τη διαφοροποιημένη αναπαραγωγική επιτυχία. Η έμφαση αυτή πιθανόν οφείλεται και στη σκηνοθεσία: συμβούλιο αιλουροειδών σε ένα δέντρο, κλαδιά που «σπάνε» για να συμβολίσουν εξαφανίσεις/κινδύνους, και σκηνές με ανθρώπινες επιδράσεις (κυνήγι σε σερβάλ, καταστροφή βιότοπου λεοπάρδαλης Αμούρ). Έτσι, οι δηλώσεις των παιδιών αντανάκλασαν δημιουργικά το οπτικό-αφηγηματικό λεξιλόγιο του υλικού.

Ως προς τη μεταβολή/ποικιλότητα, αρκετές δηλώσεις επεσήμαναν ότι «οι γάτες είναι διαφορετικές» μεταξύ ειδών και ατόμων, με κάποιες να κάνουν μεταφορά και στον άνθρωπο· λίγες όμως διευκρίνισαν σε τι ακριβώς συνίσταται η παρατηρούμενη μεταβολή (π.χ. δόντια/ουρά). Στις προσαρμογές, πολλοί/ές μαθητές/μαθήτριες ανέφεραν ότι «τα ζώα ταιριάζουν στο περιβάλλον τους» και συνέδεσαν την ανάπτυξη σε βάθος χρόνου με την καταλληλότητα, με εμβληματικό παράδειγμα τον χιόνιο-λεοπάρδαλη (παχύ τρίχωμα, ουρά για ισορροπία). Οι συγγραφείς προσπάθησαν να αντικρούσουν τελεολογικές ερμηνείες μέσα στο ίδιο το κόμικ· πράγματι, η τελεολογία ήταν σπάνια στις δηλώσεις της ομάδας, αν και κάποιες διατυπώσεις έμειναν αμφίσημες («αναπτυσσόμαστε για να προσαρμοστούμε»). Επιπλέον, μικρό ποσοστό αναφέρθηκε ρητά στην κληρονομικότητα («το παίρνεις από μαμά/μπαμπά»), με ορισμένους/ες να χρησιμοποιούν τον όρο «γονίδια» μολονότι δεν εμφανίζεται λεκτικά στο κόμικ (υπάρχουν όμως οπτικές υπομνήσεις διπλής έλικας στο φόντο). Τέλος, δηλώσεις για φυλογενετικά δέντρα καταγράφηκαν, ιδίως σε ομάδες που δούλεψαν το σχετικό «γρίφο» στο οπισθόφυλλο, επιβεβαιώνοντας ότι ο διδακτικός σχεδιασμός του υλικού μεταβάλλει τι ακριβώς «βλέπουν» οι μαθητές/μαθήτριες.

Η κατασκευή του κόμικ περιλάμβανε διεπιστημονική συνεργασία (διδακτική, εξελικτική βιολογία, παιδική λογοτεχνία, εικαστικά, εγγραμματοσύνη κόμικ), τυπικό φορμά 44 σελίδων με γυαλιστερό εξώφυλλο και στόχο να μοιάζει με εμπορικό κόμικ—άρα ελκυστικό—χωρίς να θυσιάζεται η επιστημονική ακρίβεια. Ενσωματώθηκαν συμβάσεις του μέσου, ενώ αποφεύχθηκε η υπερφόρτωση με ορολογία, ώστε η τάξη να ενεργοποιήσει την επιστημονική ορολογία όταν χρειαστεί. Ο οδηγός εκπαιδευτικού περιγράφει δομή, σύνδεση με έννοιες, δυσκολίες/παρανοήσεις (τελεολογία, «ανάπτυξη λόγω ανάγκης») και προτείνει δραστηριότητες με επισήμανση του «ποια έννοια» υπηρετεί η καθεμία.

Τέλος, η μελέτη προσφέρει έναν ρεαλιστικό οδικό χάρτη για τον σχεδιασμό πόρων «επιστημονικών κόμικ» στη σχολική πράξη: ρητή ευθυγράμμιση με έννοιες-στόχους, σκηνοθεσία που «προκαλεί» συζητήσεις (π.χ. σπασμένα κλαδιά/εξαφάνιση), διαθεματική οπτική (οικολογία-βιωσιμότητα), και υποστηρικτικά εργαλεία (π.χ. γρίφος φυλογενετικού δέντρου) που «κουμπώνουν» στη διδακτική πρόθεση. Η κεντρική σύσταση είναι ότι κανένα ενιαίο αφήγημα δεν επαρκεί για όλη τη θεωρία της εξέλιξης: ο/η εκπαιδευτικός οφείλει να συνδυάζει πόρους και να καθοδηγεί τη συζήτηση, ιδίως για να αναδειχθούν τα «λιγότερο ορατά» στοιχεία της φυσικής επιλογής (αναπαραγωγική επιτυχία). Το ίδιο το κόμικ είναι δημόσια διαθέσιμο για αξιοποίηση/προσαρμογή στην τάξη.

Εκπαιδευτική αξιοποίηση

Διερευνητική δραστηριότητα (IBL): «Ποια στοιχεία μιας εικονοαφήγησης ενισχύουν την κατανόηση της φυσικής επιλογής;»

Στόχος: Να εξετάσουν οι μαθητές/μαθήτριες πώς ο σχεδιασμός ενός κόμικ κατευθύνει τη νοηματοδότηση επιμέρους εννοιών (μεταβολή, προσαρμογή, επιλογή, κληρονομικότητα) και πού χρειάζεται συμπλήρωση.
Υλικά: Επιλεγμένα καρέ από Cats on the Run (χιόνιο-λεοπάρδαλη/ουρά για ισορροπία· συμβούλιο γατών πάνω σε δέντρο με «σπασμένα» κλαδιά· σκηνές εξαφάνισης/ανθρώπινης πίεσης)· φύλλο κωδικοποίησης· αυτοκόλλητα σημειώσεων.
Φάσεις:
Ερέθισμα – Προβολή 6–8 καρέ και καταιγισμός ιδεών: «Τι έννοια υπονοεί κάθε καρέ;» (μεταβολή/μοτίβο/επιλογή/κληρονομικότητα/χρόνος).
Διατύπωση ερωτήματος – «Ποιες όψεις της φυσικής επιλογής αναδεικνύονται έντονα και ποιες μένουν αθέατες;»
Σχεδιασμός – Κάθε ομάδα ορίζει δείκτες παρατήρησης (π.χ. αναφορά σε θάνατο/εξαφάνιση, αναφορά σε αναπαραγωγική επιτυχία, ύπαρξη χρονικής κλίμακας, ρητή/σιωπηρή ορολογία).
Συλλογή δεδομένων – Κωδικοποιούν τα καρέ και τεκμηριώνουν παρατηρήσεις με αποσπάσματα εικόνας/κειμένου.
Ανάλυση – Συγκρίνουν προφίλ καρέ/εννοιών, κατασκευάζουν πίνακα «Τι υποστηρίζει/τι λείπει» για κάθε έννοια.
Συμπέρασμα – Συνθέτουν 5–6 προτάσεις για το πώς το μέσο υποστηρίζει ή συσκοτίζει τη φυσική επιλογή και προτείνουν μία μικρή διόρθωση (π.χ. προσθήκη σκηνής διαφορικής αναπαραγωγής).
Αναστοχασμός – Γράφουν 100 λέξεις: «Τι θα κρατούσα/τι θα πρόσθετα για να κατανοήσει μια/ένας συνομήλικος τη φυσική επιλογή;»
Δεξιότητα διερευνητική που καλλιεργείται: Ανάλυση πολυτροπικών αναπαραστάσεων (εντοπισμός στοιχείων που ενεργοποιούν ή περιορίζουν την κατανόηση εννοιών και τεκμηριωμένη πρόταση βελτίωσης).
(Σύνδεση με ευρήματα άρθρου: έμφαση σε εξαφάνιση, σπανιότερη ρητή κληρονομικότητα, ανάγκη συνδυασμού πόρων).

Διαφοροποιημένη δραστηριότητα: «Από το καρέ στο μοντέλο» (επιλογή ρόλου/παραδοτέου)

Στόχος: Όλοι/ες να επιδείξουν κατανόηση, επιλέγοντας τρόπο έκφρασης που τους/τις ταιριάζει.
Επιλογές:
• Infographic/Οπτική: Διάγραμμα «Μεταβολή–Επιλογή–Κληρονομικότητα–Χρόνος» με 3 καρέ-παραδείγματα και 1 δική σου σκηνή που προσθέτει διαφορική αναπαραγωγή.
• Σενάριο/Storytelling: Μικροϊστορία 200–250 λέξεων όπου η ίδια σκηνή παρουσιάζεται δύο φορές: (α) «εξαφάνιση»· (β) «διαφορική επιβίωση/αναπαραγωγή»—εξήγησε πώς αλλάζει το νόημα.
• Μοντελοποίηση/Δεδομένα: Πίνακας με πέντε καρέ και δυαδικούς δείκτες (1/0) για παρουσία/απουσία εννοιών· παράγω ένα απλό γράφημα (ραβδογράφημα) που δείχνει τι αναδεικνύεται περισσότερο· πρόταση συμπλήρωσης.
• Podcast/Προφορική: 3’ ηχητικό «Οδηγός ανάγνωσης κόμικ επιστήμης» με συμβουλές πλοήγησης, αποφυγή τελεολογίας και παράδειγμα από το Cats on the Run.
Κοινά κριτήρια επιτυχίας: ορθοί ορισμοί, ρητές συνδέσεις καρέ↔έννοιες, μία τεκμηριωμένη πρόταση βελτίωσης, καθαρή τεκμηρίωση.
(Σύνδεση με ευρήματα άρθρου: ανάγκη υποστήριξης ανάγνωσης κόμικ· διαφορετικές αντιδράσεις/κίνητρα· προσεκτικός σχεδιασμός δραστηριοτήτων για να συμπληρωθούν «τυφλά σημεία»)

Σημείωση πόρου: Το κόμικ είναι διαθέσιμο ανοικτά (έκδοση χαμηλής ανάλυσης) για εκπαιδευτική χρήση και προσαρμογή.