Η Ερπετοπανίδα της Νήσου Δεσποτικού (Κυκλάδες): Νέες Καταγραφές και Οικολογικές Παρατηρήσεις

Το άρθρο εξετάζει τη βιοποικιλότητα των ερπετών στη νησίδα Δεσποτικό των Κυκλάδων, μια περιοχή με πλούσια αρχαιολογική και οικολογική αξία που μέχρι πρόσφατα είχε ελλιπώς καταγεγραμμένη ερπετοπανίδα. Παρότι το Αιγαίο είναι γενικά καλά μελετημένο από ερπετολόγους, ορισμένα νησιά, όπως το Δεσποτικό, δεν είχαν λάβει την απαιτούμενη επιστημονική προσοχή. Σκοπός της μελέτης ήταν να ανανεωθούν οι υπάρχουσες καταγραφές, οι οποίες χρονολογούνται από το 1977, και να εξεταστούν νέες κατανομές ειδών. Οι ερευνητές διεξήγαγαν επιτόπιες έρευνες κατά το καλοκαίρι του 2024, πραγματοποιώντας συστηματική καταγραφή μέσω περιπάτων και παρατήρησης ερπετών κάτω από πέτρες, εντός και εκτός του αρχαιολογικού χώρου του νησιού [The herpetofauna of Despotiko Island (Cyclades, Greece), Jennifer Rose Poole, Joshua Smith, Thomas Hesselberg, Panayiotis Pafilis, bioRxiv 2025.03.06.641418; doi: https://doi.org/10.1101/2025.03.06.641418, Now published in Herpetozoa doi: 10.3897/herpetozoa.38.e152516]

Η Δεσποτικό, με έκταση περίπου 7,6 km² και έντονο ανάγλυφο, εμφανίζει κλασικό μεσογειακό κλίμα, ενώ η ανθρώπινη παρουσία σήμερα περιορίζεται κυρίως στην αρχαιολογική δραστηριότητα και στην εντατική εκτροφή αιγών. Η νησίδα έχει χαρακτηριστεί ως περιοχή Natura 2000, γεγονός που υποδηλώνει την περιβαλλοντική της σημασία. Το έντονο βόσκημα εκτός του αρχαιολογικού χώρου έχει πιθανώς σημαντική επίδραση στο τοπικό οικοσύστημα. Οι ερευνητές σημειώνουν πως το φράγμα γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο δημιουργεί μια σχετικά απρόσβλητη περιοχή, με λιγότερη ανθρώπινη και ζωική διατάραξη, που μπορεί να επηρεάζει θετικά τη βιοποικιλότητα. Κατά τη διάρκεια της έρευνας καταγράφηκαν επτά είδη ερπετών συνολικά, εκ των οποίων δύο αποτελούν νέες καταγραφές για το νησί: το φίδι Eryx jaculus και η σαύρα Lacerta citrovittata. Το πιο συχνά παρατηρούμενο είδος ήταν το Mediodactylus kotschyi, που εντοπίστηκε κυρίως κάτω από πέτρες. Παράλληλα, επιβεβαιώθηκαν παλαιότερες καταγραφές για τα είδη Ablepharus kitaibelli και Laudakia stellio, αν και το τελευταίο δεν εντοπίστηκε ξανά στην παρούσα μελέτη. Ορισμένα αναμενόμενα είδη, όπως το Natrix natrix ή Podarcis erhardii, δεν καταγράφηκαν, πιθανόν λόγω απουσίας των κατάλληλων οικοτόπων ή εποχικότητας.

Οι παρατηρήσεις ανέδειξαν σημαντική διαφορά στη βιοποικιλότητα ερπετών μεταξύ της περιοχής του αρχαιολογικού χώρου και του υπόλοιπου νησιού. Στον αρχαιολογικό χώρο καταγράφηκαν υψηλότερες τιμές ποικιλότητας (Shannon index) και είδη πλουσιότερα σε σχέση με τα εξωτερικά σημεία. Το φαινόμενο αυτό ενδέχεται να οφείλεται στην απουσία βόσκησης και στη διαφορετική δομή της βλάστησης, με περισσότερα ανοίγματα και πέτρες που προσφέρουν καταφύγιο. Το γεγονός ότι το Eryx jaculus εντοπίστηκε αρχικά από αρχαιολόγους τονίζει τη σημασία τέτοιων χώρων ως καταφυγίων για ερπετά, ιδιαίτερα για είδη με νυκτόβιο ή κρυπτικό τρόπο ζωής. Οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι η παρουσία αιγών έξω από τον αρχαιολογικό χώρο, οι οποίες κυκλοφορούν ελεύθερα, μπορεί να επηρεάζει αρνητικά τη δομή της βλάστησης και επομένως τα καταφύγια των ερπετών. Παραδείγματα από άλλες περιοχές του Αιγαίου, όπως η Σκύρος, επιβεβαιώνουν αυτή την αρνητική συσχέτιση μεταξύ έντονης βόσκησης και μείωσης της ερπετοπανίδας. Η σύγκριση με το γειτονικό νησί Στρογγυλή, όπου δεν υπάρχει βόσκηση, θα μπορούσε να προσφέρει ενδιαφέροντα συγκριτικά δεδομένα για μελλοντική έρευνα.

Το άρθρο τονίζει τη σημασία των αρχαιολογικών χώρων όχι μόνο ως πολιτιστικά μνημεία αλλά και ως μικρονήσους βιοποικιλότητας, ιδιαίτερα για σπάνια ή απειλούμενα είδη. Αυτοί οι χώροι, μέσω των φυσικών και ανθρώπινων χαρακτηριστικών τους (όπως περιορισμένη πρόσβαση, προστασία από βόσκηση), μπορεί να λειτουργούν ως αποθετήρια ειδών. Η καταγραφή νέων ειδών στο Δεσποτικό υπογραμμίζει πόσα ακόμη παραμένουν άγνωστα στην ερπετοπανίδα του Αιγαίου, παρά τη μακρά ιστορία ερπετολογικής μελέτης στην περιοχή. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε περιλάμβανε τυχαία διαδρομή παρατήρησης, flipping rocks και χρήση εργαλείων όπως το QGIS και το ArcGIS για την καταγραφή δεδομένων. Η μελέτη περιορίστηκε από χρονικούς και γεωγραφικούς παράγοντες, καθώς εξετάστηκε μόνο το βορειοανατολικό τμήμα του νησιού. Αυτό αφήνει περιθώρια για εμπλουτισμό της έρευνας σε επόμενες φάσεις, με μεγαλύτερη διάρκεια καταγραφής και σε ευρύτερες περιοχές.

Συνολικά, η μελέτη προσφέρει νέα δεδομένα για τη βιοποικιλότητα των Κυκλάδων και τονίζει την ανάγκη περαιτέρω διερεύνησης των μικρών και συχνά παραμελημένων νησιών. Η ερπετοπανίδα του Αιγαίου εξακολουθεί να αποκαλύπτει εκπλήξεις, και τα ευρήματα στο Δεσποτικό ενισχύουν τη σημασία του συστηματικού πεδίου έρευνας. Η συνδυασμένη θεώρηση της πολιτιστικής και βιολογικής αξίας τέτοιων περιοχών μπορεί να συμβάλλει τόσο στην προστασία της βιοποικιλότητας όσο και στην ενίσχυση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης.

Εκπαιδευτική Αξιοποίηση

ΠΜΑ (Προσδοκώμενα Μαθησιακά Αποτελέσματα)

• Περιγράφουν πώς οι παράγοντες του περιβάλλοντος (όπως η βόσκηση) επηρεάζουν τη βιοποικιλότητα και την κατανομή των οργανισμών.
• Αναλύουν και ερμηνεύουν δεδομένα σχετικών ερευνών πεδίου (π.χ. είδη, αριθμοί, κατανομές).
• Διατυπώνουν υποθέσεις και σχεδιάζουν έρευνες για την επίδραση ανθρωπογενών παραγόντων στην τοπική βιοποικιλότητα.

---

Διερευνητική προσέγγιση

Τίτλος δραστηριότητας:

«Ανακαλύπτοντας τη ζωή στα ερείπια: γιατί περισσότερα ερπετά ζουν στον αρχαιολογικό χώρο του Δεσποτικού;»

Δομή δραστηριότητας (7 στάδια διερεύνησης):

1. Ερέθισμα / Προβληματισμός:
Οι μαθητές/μαθήτριες διαβάζουν το απόσπασμα του άρθρου με τον συγκριτικό πίνακα (Table 1) και παρατηρούν ότι εντός του αρχαιολογικού χώρου η ποικιλότητα των ερπετών είναι μεγαλύτερη από ό,τι εκτός. Τίθεται το ερώτημα:
Γιατί βρίσκουμε περισσότερα ερπετά στον αρχαιολογικό χώρο;

2. Διατύπωση ερωτήματος / υπόθεσης:
Σε ομάδες, διατυπώνουν τουλάχιστον μία υπόθεση (π.χ. «Η αυξημένη παρουσία πέτρας προσφέρει καταφύγιο στα ερπετά» ή «Η απουσία αιγών στον αρχαιολογικό χώρο οδηγεί σε καλύτερη διατήρηση της βλάστησης»).

3. Σχεδιασμός πειράματος:
Μελετούν τη μεθοδολογία της μελέτης (χρήση QGIS, flipping rocks, παρατήρηση με transects) και σχεδιάζουν πώς θα υλοποιούσαν αντίστοιχη έρευνα στο δικό τους τοπικό οικοσύστημα. Επεξεργάζονται εικονικά δεδομένα (παρέχονται αποσπάσματα του άρθρου με φωτογραφίες/πίνακες).

4. Συλλογή δεδομένων (συμβολική):
Επεξεργάζονται τα καταγεγραμμένα είδη ανά περιοχή (αρχαιολογικός χώρος vs υπόλοιπο νησί), τις οικολογικές τους απαιτήσεις και καταγράφουν τον αριθμό ατόμων ανά είδος. Φτιάχνουν απλό γράφημα κατανομής.

5. Ανάλυση και ερμηνεία:
Συγκρίνουν ποικιλότητα με χρήση Shannon index, αξιολογούν τον ρόλο παραγόντων όπως βόσκηση, φράχτες, μικροκλίμα και τύπος βλάστησης.

6. Συμπεράσματα:
Κάθε ομάδα διατυπώνει αιτιολογημένα συμπεράσματα για το ποιος παράγοντας ενίσχυσε τη βιοποικιλότητα στον αρχαιολογικό χώρο.

7. Αναστοχασμός / Επέκταση:
Συζητούν τρόπους ενίσχυσης της βιοποικιλότητας στα μικρά νησιά. Προτείνουν τρόπους που τα αρχαιολογικά μνημεία θα μπορούσαν να ενσωματωθούν σε στρατηγικές προστασίας ειδών. Προτείνεται επέκταση με εικονική έρευνα στο Google Earth για εντοπισμό αντίστοιχων νησιών.

Διαφοροποιημένη προσέγγιση

Τίτλος δραστηριότητας:

«Φτιάξε μου μια “ερπετο-ταυτότητα”: Ζώα, τόπος και άνθρωπος»

Στόχος:

Να δημιουργήσουν μαθητές/μαθήτριες αναπαραστάσεις για τα ερπετά του άρθρου, ενσωματώνοντας οικολογικά, μορφολογικά και κοινωνικά στοιχεία με δημιουργικό τρόπο.

Οδηγίες προς μαθητές/μαθήτριες:

Επιλέξτε ένα από τα ερπετά του Δεσποτικού (π.χ. Lacerta citrovittata, Eryx jaculus, Mediodactylus kotschyi) και δημιουργήστε μία «ταυτότητα είδους» που να περιλαμβάνει:

• Περιγραφή (μέγεθος, συνήθειες, περιβάλλον)
• Καθεστώς παρουσίας στο Δεσποτικό
• Πιθανές απειλές
• Σχέση με τον άνθρωπο (π.χ. εμφάνιση σε ανασκαφή)
• Ένα μήνυμα προς τους επισκέπτες της περιοχής

Μορφές παρουσίασης (επιλογή):

• Ψηφιακή κάρτα (Canva / PowerPoint)
• Αφίσα / infographic
• Θεατρικός διάλογος μεταξύ 2 ειδών
• Ραδιοφωνική “συνέντευξη” του ζώου
• Εικονογραφημένο κόμικ

Διαφοροποίηση:

• Ως προς το προϊόν: ελεύθερη επιλογή μορφής
• Ως προς τη διαδικασία: συνεργατικές ή ατομικές εργασίες
• Ως προς το περιεχόμενο: υποστήριξη με απλοποιημένο απόσπασμα του άρθρου / λέξεις-κλειδιά για μαθητές/μαθήτριες με αναγνωστικές δυσκολίες

Δεξιότητα που καλλιεργείται:

Διατύπωση και έλεγχος υπόθεσης στη βάση εμπειρικών δεδομένων
(σε συμφωνία με την επιστημονική μεθοδολογία που παρουσιάζει το άρθρο)