Ένα είδος υπό εξαφάνιση λιγότερο: η ιστορία της Pelusios seychellensis
Μεταξύ των περίπου 320 ειδών χελωνών (του νερού και της ξηράς) που έχουν περιγραφεί παγκοσμίως, αρκετά είδη φαίνεται να έχουν εξαφανιστεί λόγω άμεσης ή έμμεσης εμπλοκής του ανθρώπου. Ειδικότερα το γένος Pelusios αποτελείται από 17 ή 18 αναγνωρισμένα είδη, μικρές σε μέγεθος νεροχελώνες, που κυρίως διασπείρονται στην υπο-Σαχάρια Αφρική, τη Μαδαγασκάρη και τις Σεϋχέλλες.
Για πολλά χρόνια θεωρείτο πως το είδος Pelusios seychellensis είχε εξαφανιστεί από τη νήσο Mahé των Σεϋχελλών (ένα από τα 115 νησιά του Αρχιπελάγους), ενώ τα άλλα δύο είδη του γένους, τα P. castanoides και P. subniger εξακολουθούσαν να υπάρχουν με ευρεία διασπορά στα διάφορα νησιά των Σεϋχελλών. Το 1983 το P. seychellensis περιγράφηκε ως ένα είδος ενδημικό της νήσου Mahé, από τον R. Bour. Μία πρόσφατη έρευνα (One Extinct Turtle Species Less: Pelusios seychellensis Is Not Extinct, It Never Existed, των Heiko Stuckas, Richard Gemel και Uwe Fritz) προσπάθησε με τη χρήση μιτοχονδριακού DNA από ένα δείγμα της P. seychellensis που φυλάσσεται στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Βιέννης (με αριθμό καταλόγου NHMW 13247, που αποχτήθηκε μεταξύ 1901 και 1906 από το Ζωολογικό Μουσείο του Αμβούργου), να ρίξει φως στο μυστήριο του είδους καθώς προηγούμενες μελέτες το ταύτιζαν με είδη της Δυτικής Αφρικής.
Η έρευνα των Heiko Stuckas, Richard Gemel και Uwe Fritz που δημοσιεύεται στο PLOS One, παρήγαγε ένα φυλογενετικό δέντρο όλων των ειδών του γένους Pelusios, χρησιμοποιώντας τμήματα μιτοχονδριακού DNA τριών γονιδίων (12S, cyt b και ND4). Η μελέτη του φυλογενετικού δέντρου αποκαλύπτει μία αναπάντεχη αλήθεια: πως τα είδη P. castaneus και P. seychellensis είναι συνώνυμα και πως η περιγραφή του P. seychellensis λανθασμένα στηρίχθηκε σε δείγματα του P. castaneus, είδος που είναι τόσο ίδιο μορφολογικά που ακόμα και ο καταχωρητής του P. seychellensis αναρωτιόταν για την ιδιομορφία τους.
Το P. castaneus εντοπίζεται στη Δυτική Αφρική και όπως φαίνεται από την παραπάνω εικόνα, αρκετά μακριά από τις Σεϋχέλλες (όπου θεωρητικά βρίσκονταν οι P. seychellensis), επομένως φαίνεται αρκετά απίθανο να μεταφέρθηκε εκεί με φυσικό τρόπο (αφού θα έπρεπε η νεροχελώνα να διανύσει μία απόσταση περίπου 10.000 χιλιομέτρων γύρω από την Αφρικανική Ήπειρο, περνώντας από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας). Άρα μένουν δύο πιθανότητες: είτε οι άνθρωποι τη μετέφεραν από τη Δυτική Αφρική στις Σεϋχέλλες (αν και η μεγάλη απόσταση αναιρεί την ισχύ μίας τέτοιας υποθέσεως) είτε υπήρξε κάποιο λάθος στην καταγραφή του δείγματος και την καταχώρησή του στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Βιέννης.
Ο χαρακτηρισμός του είδους P. seychellensis στηρίχθηκε σε ένα δείγμα που φαίνεται να συλλέχθηκε στο Mahé από τον Γερμανό Ζωολόγο August Brauer, μεταξύ του Μαΐου του 1895 και του Ιανουαρίου του 1896. Τα ημερολόγια και οι καταγραφές δείχνουν πως το συγκεκριμένο δείγμα παραδόθηκε στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Αμβούργου το 1901 από τον Brauer, 5 χρόνια μετά τη συλλογή του από το Mahé. Προφανώς δύο τινά συνέβησαν: είτε ο Brauer μπέρδεψε τα δείγματα (αφού στο μεσοδιάστημα είχε συμμετάσχει και σε άλλες εξερευνητικές αποστολές) είτε οι καταχωρητές στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Αμβούργου έκαναν λάθος στην καταλογράφηση του δείγματος. Μάλιστα μία λεπτομέρεια του δείγματος αποκαλύπτει ίσως την πραγματική αλήθεια: ένα από τα δύο δείγματα φέρει μία τρύπα στην περιφερειακή φολίδα του (δείτε στην πρώτη φωτογραφία, το σημείο που δείχνει το βέλος). Τέτοιες τρύπες ακόμα και σήμερα γίνονται από πωλητές, που προσπαθούν να πωλήσουν για τροφή αιχμάλωτες χελώνες. Άρα, μήπως τελικά ο Brauer δεν συνέλεξε ποτέ τα δείγματα, αλλά τα αγόρασε από μία υπαίθρια αγορά;
Από το 1983 που ο Bour χαρακτήρισε το P. seychellensis ενδημικό είδος του Mahé, δεν έχει εντοπιστεί ούτε μία νεροχελώνα στην περιοχή. Η έρευνα των Heiko Stuckas, Richard Gemel και Uwe Fritz δίνει μία εξήγηση για την άκαρπη αναζήτηση της P. seychellensis: η P. seychellensis δεν φαίνεται να είναι κάποιο ξεχωριστό είδος, καθώς η περιγραφή της στηρίχθηκε σε λάθος μουσειακό δείγμα το οποίο στην πραγματικότητα ανήκε στο είδος P. castaneus που είναι ευρύτατα διαδεδομένο στη Δυτική Αφρική αλλά όχι στη νήσο Mahé, στις Σεϋχέλλες. Οι ερευνητές τοποθετούν τελικά το P. seychellensis ως συνώνυμο του P. castaneus και διαγράφουν το P. seychellensis από τη λίστα των ειδών χελώνας που απειλούνται με εξαφάνιση καθώς και από την πανίδα στις Σεϋχέλλες.
Η περίπτωση της P. seychellensis συσχετίζεται με δύο άλλες περιπτώσεις ειδών χελώνας, που περιγράφηκαν χρησιμοποιώντας μουσειακά δείγματα με λανθασμένες πληροφορίες προέλευσης: την Devisia mythodes που θεωρήθηκε το 1905 είδος της Νέας Γουινέας αλλά τελικά αποδείχτηκε πως ήταν μία χελώνα της Βόρειας Αμερικής, η Chelydra serpentina και η Testudo hypselonota που περιγράφηκε το 1941 ως είδος του Νότιου Βιετνάμ, ενώ τελικά διαπιστώθηκε πως ήταν ένα κατοικίδιο που είχε ελευθερωθεί και ανήκε στην Astrochelys radiata της Μαδαγασκάρης.
Η εργασία της ερευνητικής ομάδας του Fritz, δημιουργεί διπλό πονοκέφαλο για τις Σεϋχέλλες καθώς “χάνεται” ένα δεύτερο είδος νεροχελώνας που θεωρείτο μέχρι προσφάτως ενδημικό, η P. seychellensis. Σε παλαιότερη έρευνα [Weak divergence among African, Malagasy and Seychellois hinged terrapins (Pelusios castanoides, P. subniger) and evidence for human-mediated oversea dispersal] η ομάδα του Fritz είχε αποδείξει πως οι πληθυσμοί της P. subniger στις Σεϋχέλλες δεν αποτελούν κάποιο ξεχωριστό υποείδος, αλλά μάλλον μεταφέρθηκαν εκεί μέσω του ανθρώπου από τη νοτιοανατολική Αφρική. Έτσι μόνο μία από τις νεροχελώνες στις Σεϋχέλλες, η P. castanoides, ίσως τελικά είναι ενδημικό είδος της περιοχής. Η διαπίστωση αυτή, όπως προτείνει και η ερευνητική ομάδα του Fritz, θα πρέπει να αλλάξει την εφαρμοζόμενη οπτική στρατηγικών περιβαλλοντικής διαχείρισης για τα προς εξαφάνιση ενδημικά είδη της πανίδας των νήσων στις Σεϋχέλλες.
Διδακτική αξιοποίηση
Η παραπάνω ερευνητική εργασία και τα αποτελέσματά της, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ποικιλοτρόπως στα μαθήματα της Βιολογίας. Καταγράφω ορισμένες ιδέες, αναμένοντας και τις δικές σας:
- Παρατηρώντας και μελετώντας το φυλογενετικό δέντρο, μπορούμε να δείξουμε την προβλεπτική ισχύ αυτού του εργαλείου, καθώς διαπιστώνει κανείς πως η ανάλυση του συγκεκριμένου δείγματος της P. seychellensis, την τοποθετεί μεταξύ των δειγμάτων της P. castaneus. Έτσι διαπιστώνουμε πως η δυναμική της φυλογενετικής ανάλυσης και των γενετικών δεδομένων, μπορεί να ανατρέψει διαπιστώσεις που στηρίζονταν σε μεθοδολογικά σφάλματα κατά τη συλλογή δειγμάτων.
- Μπορούμε επίσης να συζητήσουμε για τη χρηστικότητα του μιτοχονδριακού DNA σε περιπτώσεις φυλογενετικής ανάλυσης και την επιλογή του έναντι του πυρηνικού. Καθώς το μιτοχονδριακό DNA είναι αποκλειστικά μητρικής προέλευσης και άρα μπορεί να αναδείξει ομοιότητες μεταξύ στενών συγγενών, βρίσκεται σε μεγαλύτερη ποσότητα σε σχέση με το πυρηνικό (πολλά αντίγραφα ανά κύτταρο), εμφανίζει μεγαλύτερο βαθμό μεταλλαξιγένεσης που αυτό του επιτρέπει ταχύτερο ρυθμό εξέλιξης (5-10 φορές μεγαλύτερο από το πυρηνικό DNA), δεν ανασυνδυάζεται αφού ουσιαστικά κληρονομείται μονογονικά, δε διαθέτει εσώνια, . Πάντως έχει διαπιστωθεί και πατρική κληρονομικότητα των μιτοχονδρίων και από όσο γνωρίζω η ανακάλυψη αυτή πρωτοδιατυπώθηκε από τον Καθηγητή Λευτέρη Ζούρο για το μύδι Mytilus (όπου υπάρχει τόσο μητρική όσο και πατρική κληρονόμηση του μιτοχονδριακού DNA) (The fate of paternal mitochondrial DNA in developing female mussels, Mytilus edulis: implications for the mechanism of doubly uniparental inheritance of mitochondrial DNA και The exceptional mitochondrial DNA system of the mussel family Mytilidae).
- Ένα άλλο ζήτημα που θα μπορούσαμε να θίξουμε, έχει να κάνει με την ίδια τη Φύση της Βιολογικής Επιστήμης. Λόγω της ποικιλότητας και πολυπλοκότητας των βιολογικών δεδομένων, είναι πιθανό οι επιστήμονες να καταλήγουν σε λαθεμένα συμπεράσματα, η προσεκτικότερη παρατήρηση των οποίων μπορεί να ανατρέψει την υπάρχουσα γνώση. Η ομάδα του Fritz ξεκίνησε την αναδιατύπωση της θεωρίας σχετικά με την προέλευση της P. seychellensis, απλά παρατηρώντας το χάρτη και τη μεγάλη απόσταση που χώριζε τα υποτιθέμενα δύο είδη, άρα τη δυσκολία να έχει κατορθώσεις να μεταναστεύει κάποιος πληθυσμός στις Σεϋχέλλες και να εξελιχθεί σε τοπικό είδος.
- Ενδιαφέρον έχει επίσης η αλλαγή πολιτικής διαχείρισης ενός οικοσυστήματος (στη συγκεκριμένη περίπτωση η πανίδα στις Σεϋχέλλες), ανάλογα με τα επιστημονικά ευρήματα που μεταβάλλουν την υπόθεση εργασίας σχετικά με την παρουσία και χωροταξία των ειδών. Προφανώς, αν η κατανομή των ειδών είναι τελικά έτσι όπως υποστηρίζει ο Fritz και η ερευνητική του ομάδα, θα πρέπει να επαναδιατυπωθεί η στρατηγική προστασίας των ειδών, αφού οι πληθυσμοί των P. seychellensis και P. subniger δεν είναι ενδημικά είδη στις Σεϋχέλλες, αλλά σε διαφορετικές περιοχές. Και αν θέλουμε να εντάξουμε και τις οικονομικές ανακατατάξεις που γίνονται παγκοσμίως, προφανώς οι διαθέσιμοι χρηματικοί πόροι για τα οικοσυστήματα στις Σεϋχέλλες, θα πρέπει να διοχετευθούν σε διαφορετικές κατευθύνσεις.
- Θα μπορούσε με αφορμή το παραπάνω κείμενο να γίνει μία περιήγηση στην ελληνική πανίδα και ειδικότερα στις ελληνικές χελώνες της στεριάς και της θάλασσας. Πλούσιο υλικό μπορεί κάποιος να βρει στην ιστοσελίδα Ελληνική Ερπετοπανίδα ή στην ιστοσελίδα της Medasset (Μεσογειακός Σύνδεσμος για την Σωτηρία των Θαλασσίων Χελωνών). ή από την ιστοσελίδα του ΑΡΧΕΛΩΝ (Σύλλογος για την Προστασία της Θαλάσσιας Χελώνας).
- Γιατί όχι και μία αναφορά στη συστηματική κατάταξη των οργανισμών, που τόσο πολύ λείπει από την Ελληνική Βιολογική Εκπαίδευση στη Δευτεροβάθμια βαθμίδα; Δείτε την παρακάτω κατάταξη, από τη Βικιπαίδεια στην ενότητα σχετικά με τις Χελώνες.
Τέλος, ίσως είναι μία καλή ευκαιρία και για ένα μάθημα Γεωγραφίας, καθώς δεν είναι τόσο σίγουρο πως οι μαθητές μας ξέρουν που βρίσκονται όλες οι παραπάνω περιοχές…
Είπαν